Është 11 korriku i vitit 2025 dhe bota shënon Ditën Ndërkombëtare të Përkujtimit të Gjenocidit në Srebrenicë. Ky vit shënon 30-vjetorin e masakrës, gjatë së cilës forcat serbe të Bosnjës vranë më shumë se 8.000 burra dhe djem myslimanë boshnjakë, mes 11 dhe 22 korrikut të vitit 1995.

Gjenocidi në Srebrenicë njihet nga Tribunali Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë (TPNJ) dhe nga Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë (GJND). Ai mbetet gjenocidi i parë në Evropë që njihet ligjërisht nga gjykatat ndërkombëtare pas Luftës së Dytë Botërore.

Çdo vit, teksa udhëheqësit botërorë përsërisin në mënyrë solemne “Kurrë më”, kjo shprehje gjithnjë e më shumë tingëllon e zbrazët. Edhe sot, Serbia refuzon t’i njohë ngjarjet në Srebrenicë si gjenocid. Në Republikën Srpska, entitetin ku ndodhën vrasjet, jo vetëm që mohohet gjenocidi, por kriminelët e luftës lartësohen haptazi, ndërsa vazhdojnë përpjekjet për të fshirë kujtesën. Ndërkohë, bota sërish vështron me mosbesim, teksa gjenocide të tjera po shpalosen në Palestinë e Sudan dhe lufta në Ukrainë vazhdon, duke i shtuar vazhdimësi traumës që do t’i formësojë gjeneratat e ardhshme.

Në Bosnjë e Hercegovinë (BeH), ata që e përjetuan luftën nuk e kanë harruar atë. Por si përballen personat e brezit të dytë, të lindur pas luftës, me peshën e transmetimit ndërbrezor të traumës?

Kalina Yordanova, psikologe klinike dhe hulumtuese e pavarur, ka kaluar 15 vitet e fundit duke shtjelluar pikërisht këtë pyetje. Ajo mban doktoraturë në psikoanalizë dhe antropologji nga University College London (UCL), ku hulumtimi i saj i doktoratës u përqendrua në transmetimin ndërbrezor të traumës së luftës në familjet e të mbijetuarve në BeH. Yordanova ka punuar me “Médecins Sans Frontières” dhe me organizata joqeveritare të ndryshme bullgare, duke iu ofruar mbështetje psikologjike të mbijetuarve të luftës, torturës dhe dhunës në familje. Publikimet e saj trajtojnë traumën, kujtesën dhe identitetin në kontekste pas-konflikti.

Në vitin 2015, Yordanova publikoi një artikull me titull “Pamjet e Luftës: Vendi i të kaluarës së luftës së prindërve në identitetin e brezit të dytë”. Ajo që vihej re në këtë punim ishte qasja e saj ndërdisiplinore, që kombinonte antropologjinë dhe psikoanalizën për të shtjelluar se si përkujtimi i luftës formëson identitetet e atyre që kanë lindur pas luftës. Duke u mbështetur në të dhëna nga 26 familje të të mbijetuarve të luftës në BeH, Yordanova theksonte se “kujtesa luan rol qendror në formësimin e identiteteve bashkëkohore, pasi na ndihmon ta rindërtojmë identitetin tonë me të kaluarën tonë dhe të kaluarën e të tjerëve”.

K2.0 bisedoi me Yordanovan për t’i shtjelluar më thellë aspektet e hulumtimit të saj dhe për ta analizuar se si aktet e përkujtimit, si ato individuale ashtu edhe ato kolektive, mund t’i sfidojnë narrativat historike mbizotëruese.

K2.0: Si antropologe, hulumtimi juaj shpesh përqendrohet në kujtesën, përkujtimin dhe formimin e identitetit lidhur me luftën. A mund të na shtjelloni pikëpamjen tuaj për marrëdhënien mes kujtesës individuale dhe historisë zyrtare?

Kalina Yordanova: Marrëdhënien mes kujtesës individuale dhe historisë zyrtare e shoh si një raport të ndërlidhur, por njëkohësisht kundërthënës. Hulumtimi im, veçanërisht ai lidhur me transmetimin ndërbrezor të traumës së luftës në BeH, tregon se si kujtesa individuale i reziston përfshirjes në narrativat zyrtare. Teksa historia zyrtare ka për qëllim koherencën, linearitetin dhe formësimin e një identiteti kombëtar (shpesh për qëllime politike), kujtesa individuale, në anën tjetër, sidomos kur formësohet nga trauma, është e fragmentuar, manifestohet përmes simptomave trupore dhe rishfaqet; shpesh është e heshtur ose pa simbole. Prindërit që i kanë mbijetuar [traumës] rrallëherë tregojnë një rrëfim koherent të përvojave të tyre gjatë luftës. Në vend të kësaj, transmetojnë materiale të papërpunuara përmes simptomave, objekteve dhe peizazheve.

Fëmijët e tyre, pra brezi i dytë, duhet të përballen me rikonstruktimin e kuptimit nga këto fragmente, për të ndërtuar një identitet familjar. Ky proces i rikonstruktimit, thellësisht intim dhe subjektiv, bie ndesh me versionet zyrtare të historisë që imponohen nga shtetet apo pushtetet politike. Si rezultat, ndërlikueshmëria dhe dykuptimësia e përvojës shtypen, në favor të rrëfimeve të thjeshtuara dhe të politizuara.

Mungesa e një rrëfimi koherent i shtyn fëmijët ta rikonstruktojnë kuptimin përmes simptomave trupore, heshtjeve dhe shprehjeve të tërthorta të të folurit, duke bashkuar copë-copë një version të së kaluarës që i ndihmon të gjejnë veten brenda kohës familjare dhe historike. Ky proces jo vetëm që formon bazën e identitetit të tyre personal dhe kolektiv, por gjithashtu shpërfaq barrën e thellë psikologjike që i vendoset brezit të dytë për t’i kuptuar dimensionet e pakuptueshme dhe të pathëna të traumës.

Brezi i dytë përballet me një lloj “skene primare”, siç njihet në psikoanalizë. Kjo nënkupton se, kur përballen me njohuri që nuk mund t’i parafytyrojnë (dhe shpesh të pakëndshme), fëmijët identifikohen me njërin nga pjesëmarrësit për ta parë botën nga këndvështrimi i tyre dhe për t’i dhënë kuptim. Por, në këtë proces, pasioni dhe shkatërrimi shkrihen, ndërsa boshllëqet në njohuri plotësohen nga imagjinata.

Nga një pikëpamje metodologjike, çka ofron kombinimi i antropologjisë dhe psikoanalizës, të cilin e përdorni ju, krahasuar me qasjet e tjera disiplinore?

Në kuptimin tim, fuqia kryesore e psikoanalizës si instrument kërkimor është aftësia e saj për t’i shtjelluar proceset e pavetëdijshme dhe dimensionet simbolike të përvojës njerëzore. Ajo ofron mjete për ta interpretuar materialin e shtypur, të shkëputur, të zhvendosur ose joverbal që manifestohet në ëndrra, lapsuse gjuhësore, simptoma trupore, modele të marrëdhënieve, lojë fëmijësh, etj. Antropologjia kulturore, në anën tjetër, ofron një kuptim të përvojës njerëzore të rrënjosur në kontekst, përmes metodave si vëzhgimi pjesëmarrës dhe puna etnografike në terren. Pra, kombinimi i këtyre të dyjave lejon një kuptim të thellë të përvojave individuale të traumës, ashtu siç formësohen nga besimet lokale, praktikat dhe strukturat shoqërore.

Në publikimin tuaj, ju i interpretoni vizatimet e fëmijëve për t’i analizuar pamjet e tyre rreth luftës dhe rolin e prindërve të tyre në të. Me çfarë vështirësish janë përballur këta fëmijë kur kanë tentuar të ndërtojnë rrëfime për ngjarjet që nuk i kanë përjetuar vetë?

Meqë fëmijët ishin shumë besnikë ndaj prindërve të tyre, fillimisht hezitonin të ndanin hollësi për ta. Por, njëkohësisht, ishin kureshtarë për aspektet më traumatike apo të ndaluara të së kaluarës së prindërve. Njëri nga këto aspekte ishte nëse baballarët e tyre, nëse ishin veteranë, kishin vrarë gjatë luftës. Fëmijët më të vegjël në veçanti, e kishin të vështirë ta kuptonin realitetin e humbjes dhe shpesh në vizatimet e tyre përpiqeshin të paraqisnin një formë shërimi apo riparimi. E mbaj mend një vajzë pesëvjeçare e cila, pasi e imagjinoi shkatërrimin e qytetit të saj, bëri një vizatim dhe e shpjegoi si “të gjitha veturat po pastroheshin në një autolarje pas luftës”, ndërsa babai i saj po kthehej në shtëpi duke sjellë një lule. Këtë vizatim e pashë si një pamje të shpresës dhe ripërtëritjes, por gjithashtu si mekanizëm mohimi, nëse e vërteta ishte shumë e ashpër për t’u pranuar.

Cilat pamje të luftës në Bosnje dhe Hercegovinë i rikonstruktojnë fëmijët për t’i dhënë kuptim asaj? Si e imagjinojnë ata luftën që e kanë përjetuar prindërit e tyre?

Kam publikuar shumë lidhur me këtë temë. E kam të vështirë t’i përmbledh gjetjet kryesore të hulumtimit tim në një paragraf. Shkurtimisht, fëmijët imagjinonin skena të ndërtesave të rrënuara, pa njerëz, gjë që e interpretoj si vështirësinë e tyre për ta simbolizuar përvojën ekstreme njerëzore të luftës. Ata gjithashtu shpesh paraqisnin sulme ndaj shtëpisë familjare, që simbolizon frikë të thellë nga humbja e sigurisë dhe vazhdimësisë. Një pamje tjetër e shpeshtë ishte ajo e tmerrit pa fytyrë – ekzekutime të figurave të panjohura nga autorë të panjohur – që mendoj se përfaqëson një terror të kudondodhur dhe pa emër. Dhe e fundit, shumë fëmijë e përshkruanin luftën si “punë e pistë”, duke theksuar rolet e dhimbshme dhe kundërthënëse që prindërit e tyre, sidomos baballarët, ishin të detyruar t’i ndërmerrnin.

Në interpretimin e njërit prej vizatimeve të fëmijëve, ju e përdorni shprehjen “lufta si një punë e pistë që u caktohet heronjve”. Pse zgjodhët këtë shprehje dhe çka ju shtyri drejt këtij interpretimi?

E zgjodha këtë shprehje sepse mënyra se si fëmijët e kuptojnë luftën është ambivalente. Përmes shikimit të televizorit, vëzhgimit të sjelljes së prindërve, dëgjimit të rrëfimeve rreth “një loje pa rregulla”, “punëve të pista”, “komandantëve të luftës” dhe rekrutime kaotike, fëmijët e kuptojnë se prindërit e tyre, veçanërisht baballarët, ishin njëkohësisht heronj dhe rrënjësisht të prekur nga dhuna. “Puna e pistë që u caktohet heronjve” pasqyron mënyrën si fëmijët i shohin heronjtë e luftës si individë që sakrifikuan shumë dhe treguan guxim, por që gjithashtu përjetuan thyerje morale, cenueshmëri dhe traumë.

Keni intervistuar 40 fëmijë (18 vajza dhe 22 djem). A keni vërejtur ndonjë dallim gjinor në mënyrën se si ata formojnë kujtimet dhe e interpretojnë të kaluarën?

Gjinia nuk ishte fokusi i hulumtimit tim, prandaj vëzhgimet e mia për rolin e saj në transmetimin e kujtesës janë më shumë efekt anësor. Megjithatë, erdha në disa përfundime. Për shembull, vajzat priren ta shmangnin temën e dhunës së luftës, duke e përshkruar si të frikshme dhe të pakëndshme dhe shpesh kalonin tek “tema më të këndshme” – “të këndshme” është citim i drejtpërdrejtë. Ato shpesh paraqisnin lule ose zbukurime në vizatimet e tyre, duke e shpjeguar këtë si shqetësim estetik. Djemtë, për dallim, shfaqnin më shumë interesim dhe emocione për luftën, duke diskutuar lirshëm për aspektet e saj të dhunshme dhe heroike, veçanërisht kur baballarët e tyre kishin marrë pjesë.

Mund të argumentojmë se identifikimet e transmetimit ndërbrezor të traumës forcohen nga strukturat patriarkale. Ky dallim, megjithatë, lidhet me përvojat reale gjinore të luftës që kanë pasur prindërit: vajzat identifikohen me rolet më të qëndrueshme dhe mbrojtëse të nënave në shtëpi, ndërsa djemtë përvetësojnë qëndrimin e të dykuptimtë dhe emocional të baballarëve, që përzien heroizmin me tmerrin. Disa djem e shihnin luftën si një lloj gare ku shfaqej trimëria. Në anën tjetër, shmangia nga vajzat mund ta pasqyrojë përjashtimin e grave nga ushtria dhe sferat e pushtetit, duke i kufizuar ato në role të lidhura me objektifikimin, dhunën seksuale dhe nënshtrimin. Ndonëse kjo çështje është shumë më e ndërlikuar, sepse dhuna seksuale dhe nënshtrimi janë ushtruar edhe ndaj burrave, përvoja që janë shtypur më shumë për shkak të turpit.

Në punimin tuaj, përdorni termin “identitet ambivalent” për ta përshkruar identitetin e formësuar nga brezat pas luftës. A mund ta shpjegoni çka nënkuptoni me këtë term dhe në çfarë mënyre e keni vërejtur shfaqjen e kësaj ambivalence?

Përdor termin “identitet ambivalent” sepse përshkruan mënyrat kundërthënëse dhe të ndërlikuara se si brezat pas luftës lidhen me prindërit e tyre dhe të kaluarën e përbashkët. Nga njëra anë, ekziston një ndjenjë e thellë besnikërie dhe ndjeshmërie ndaj prindërve që kanë përjetuar një traumë të madhe; nga ana tjetër, ekziston një zhgënjim dhe ndjenjë humbjeje për një botë të qetë familjare (shpesh një Jugosllavi e idealizuar), që atyre u është mohuar. Kjo ambivalencë ushqehet edhe nga konteksti më i gjerë. Në Bosnje e Hercegovinën e sotme, rrëfimet private dhe shumështresore lidhur me luftën shpesh shtypen në favor të diskurseve të njëanshme zyrtare, çka e pengon bashkëjetesën e kujtimeve dhe ndjenjave kundërthënëse.

Si pasojë, e kaluara, që karakterizohet nga trishtimi, humbja dhe trauma, mbizotërojnë vetëdijen kolektive. Kjo formëson një kulturë që e quaj “pasluftë” (postness), ku identiteti është i rrënjosur në kujtesën e dhunës dhe në një mall nostalgjik për një epokë të humbur të sigurisë dhe mirëqenies, teksa e tashmja perceptohet si e pamjaftueshme apo e papërshtatshme. Si përfundim, ekziston një tension brenda individëve dhe shoqërisë, sepse brezi i dytë jo vetëm që i trashëgon, por edhe ballafaqohet me këto pamje të pazgjidhura e kundërthënëse për të kaluarën, vendlindjen dhe veten.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi.

Imazhi i ballinës: Arkivi i Kalina Yordanova.

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.